Bagi memahami dengan lebih mendalam lagi mengenai zeolit, lebih elok sekiranya anda cuba bayangkan zeolit tersebut berdasarkan struktur kerangka zeolit. Kerangka zeolit adalah dalam bentuk kristal berbeza dengan bahan lain yang sepadan dengannya seperti tanah liat yang berbentuk berlapis-lapis. Zeolit adalah satu bahan yang unik, ia terdiri daripada beratus-ratus jenis dan salah satu perbezaan antara jenis-jenis zeolit ini adalah kerangkanya.
Maklumat berkenaan dengan zeolit boleh diperolehi daripada laman sesawang Pertubuhan Zeolite Antarabangsa (International Zeolite Association, IZA) iaitu http://www.iza-online.org/. IZA ditubuhkan pada 1973 bertujuan untuk mempromosi dan menggalakkan pembangunan semua aspek berkaitan sains dan teknologi zeolit diperingkat antarabangsa. Bagi menyebarkan maklumat mengenai asas zeolit daripada segi struktur, kerangka, rujukan, penggunaan dan berbagai-bagai maklumat mengenai zeolit, IZA menyediakan pengkalan data bagi maklumat tersebut dan boleh didapatkan di http://www.iza-structure.org/databases/.
Terdapat bermacam-macam jenis zeolit yang wujud dialam ini. IZA telah mengkelaskan jenis zeolit ini bergantung kepada sifat-sifat yang sama tidak kira samada zeolit sintetik atau semulajadi dan diletakkan dibawah satu Kod Jenis Kerangka (Framework Type Code) yang sama.
http://izasc.ethz.ch/fmi/xsl/IZA-SC/ft.xsl
Daripada jadual Kod Jenis Kerangka zeolit, terdapat 176 jenis zeolit yang mempunyai struktur kerangka yang sama. Kod bagi kerangka zeolit mempunyai 3 huruf seperti FAU berasal daripada faujasite iaitu salah satu mineral semulajadi, HEU iaitu heulandite, LTA iaitu Linde Type A yang merupakan zeolit sintetik yang dijumpai oleh syarikat Linde dan sebagainya. Sebagai contoh, zeolit sintetik jenis X dan Y tergolong dalam keluarga FAU iaitu salah satu mineral semulajadi bernama faujasit. Zeolit X dan Y mempunyai kerangka yang sama dengan mineral faujasit. Klinoptilolit iaitu zeolit semulajadi yang banyak digunakan dalam bidang pertanian adalah daripada famili HEU iaitu heulandite. Daripada jadual ini, kita boleh mengkelaskan zeolit tersebut berdasarkan kerangka yang sama dengan zeolit yang sudah pun dijumpai.
Kod kerangka zeolit ini sangat berguna kepada saintis yang ingin mengkaji sifat-sifat atau ciri-ciri zeolit samaada untuk zeolit yang dijumpainya atau yang disintesis. Ini kerana kerangka zeolit dapat memberikan maklumat mengenai sifat utamanya dan juga fungsi yang sesuai dengannya. Sebagai contoh, zeolit sintetik jenis A daripada kumpulan LTA mempunyai struktur kerangka yang kaku iaitu sambungan kerangka antara satu sama lain sangat berdekatan sehingga menyebabkan keliangan yang sangat rendah seterusnya menyukarkan ion-ion yang bersaiz besar menduduki tempat didalam kerangka zeolit tersebut. Gambar 3D kerangka zeolit A boleh diperhatikan di http://izasc.ethz.ch/fmi/xsl/IZA-SC/ftc_fw.xsl?-db=Atlas_main&-lay=fw&-max=25&STC=LTA&-find. Dengan sebab inilah zeolit A sebenarnya tidak sesuai digunakan sebagai penukar kation untuk kegunaan pertanian kerana zeolit A tidak boleh menjerap kation-kation yang besar seperti ion ferum, kalsium, kromium yang diperlukan oleh tumbuhan walaupun zeolit A mempunyai nisbah silika terhadap alumina yang paling rendah iaitu 1:1. Tambahan lagi, kandungan Al yang sama banyak dengan Si dalam kerangka zeolit akan meningkatkan kos penghasilan zeolit A krana dalam sintesis zeolit A, banyak sumber Al perlu digunakan. Oleh yang demikian, struktur kerangka zeolit juga perlu diambilkira dalam pemilihan zeolit bagi tujuan-tujuan tertentu.
Bagi zeolit X dan Y yang berada dalam kumpulan FAU yang ditunjukkan dalam http://izasc.ethz.ch/fmi/xsl/IZA-SC/ftc_fw.xsl?-db=Atlas_main&-lay=fw&-max=25&STC=FAU&-find, kerangkanya menunjukkan satu ruang yang besar yang dikatakan antara yang terbesar dikalangan zeolit-zeolit yang ada. Disebabkan oleh ruangan yang besar wujud pada kerangka FAU, ia banyak digunakan sebagai agen pemangkin dalam proses tindak balas bahan organik terutamanya dalam memisahkan hidrokarbon daripada minyak mentah. Tambahan lagi, zeolit X dan Y tergolong dalam kumpulan zeolit yang mempunyai nisbah silika terhadap alumina yang agak rendah. Ditambah pula dengan kerangka yang seumpama ini iaitu dapat menempatkan molekul-molekul yang besar, kapasiti penukaran kation bagi zeolit X dan Y juga dikatakan sangat tinggi. Zeolit jenis ini dapat menempatkan kation yang bersaiz besar yang boleh menggantikan kation yang sedia ada dalam kerangka zeolit tersebut.
http://izasc.ethz.ch/fmi/xsl/IZA-SC/ftc_fw.xsl?-db=Atlas_main&-lay=fw&-max=25&STC=HEU&-find adalah gambaran kerangka jenis HEU. Klinoptilolit yang biasanya digunakan dalam pertanian adalah tergolong dalam kerangka ini. Bagi klinoptilolit yang merupakan zeolit semulajadi, kerangka sebegini sebenarnya tidak memainkan peranan yang besar dalam aktivitinya atau kapasiti penukaran kation (CEC). Ini disebabkan oleh proses kejadiannya yang semulajadi dan banyak faktor yang mempengaruhi kejadian zeolit ini. Dalam proses semulajadi tersebut, banyak bahan asing yang akan wujud bersama-sama dengan zeolit ini dan menyebabkan kerangka asal klinoptilolit akan terganggu. Tambahan lagi, klinoptilolit semulajadi biasanya akan membentuk aggregat sesama kerangkanya sendiri sehingga membentuk keliangan yang besar yang dapat menempatkan beberapa molekul atau bahan yang bersaiz besar.
Daripada laman sesawang pengkalan data IZA http://izasc.ethz.ch/fmi/xsl/IZA-SC/ft.xsl, banyak lagi maklumat yang boleh diperolehi seperti:
- Jenis/sifat-sifat/saiz dan berbagai maklumat mengenai kerangka zeolit.
- Sumber rujukan.
- Maklumat pencirian terutamanya apabila ingin membandingkan data XRD.